در این فرصت قرار است با هنر نوگرا و معاصر ایران آشنا شویم، زیرا نمایانگر تحولات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشور ما است. این هنر، در بستر تاریخ هنر، جایگاه ویژه‌ای دارد؛ چرا که به‌وسیله هنرمندانی پیش می‌رود که قواعد سنتی را کنار زده و تغییرات قابل تأملی ایجاد کرده‌اند. هنر نوگرا در ایران ابعاد جدیدی از خلاقیت و اندیشه‌های جامعه را بروز می‌دهد و برای بسیاری از افراد جالب و ارزشمند است. این نوع هنر معاصر ایرانی همچنین نشان‌دهنده شخصیت هنرمندانی است که در برابر چالش‌های مختلف ایستاده‌اند و تأثیرگذاری زیادی در جهان هنری ما دارند. در جمهوری هنر، ما تلاش می‌کنیم این جریان‌ها و تأثیرات را بهتر بشناسیم و تحلیل کنیم تا شناخت عمیق‌تری از مسیر هنری معاصر کشورمان به دست آوریم.
تعریف هنر نوگرا و معاصر ایران
برای شروع بحث، مهم است ابتدا با معنای هنر نوگرا (Modern art) آشنا شویم. این سبک هنری شامل آثار تولید شده در دهه 1860 تا 1970 است و به سبک‌ها و فلسفه‌های هنری تولید شده در آن دوران اشاره دارد. این اصطلاح معمولا با هنری مرتبط است که در آن سنت‌های گذشته کنار گذاشته شده است.
هنرمندان نوگرا با روش‌های جدید جهان‌بینی خود و با ایده‌های تازه در مورد ماهیت مواد و کارکردهای هنر دست به خلق آثار هنری می‌زنند. گرایش به دور از روایت (که مشخصه هنرهای سنتی بود)، حالا به سمت انتزاع می‌رود که مشخصه بسیاری از هنرهای مدرن است. تولیدات هنری اخیر اغلب هنر معاصر یا هنر پست مدرن نامیده می‌شوند.
هنر مدرن میراث نقاشان زیر بوده که آشنایی با آنها برای توسعه این سبک هنری ضروری است.
- ونسان ون گوگ
- پل سزان
- پل گوگن
- ژرژ سورات
- هانری دو تولوز لوترک
اما، وقتی به هنر نوگرا و معاصر ایران می‌رسیم باید به اواخر دهه 40 و اوایل دهه 50 سفر کنیم. این سال‌ها از نظر سیاسی، زمانی بودند که شاهد کناره‌گیری رضاشاه و افزایش تماس با غرب هستیم.
از نظر هنری، این دوره پس از مرگ نقاش کمال‌الملک (1852-1940) شروع شده، بنابراین به طور نمادین پایانی برای نقاشی آکادمیک هم محسوب می‌شود. اوج این رویدادها امکان زیر سوال بردن اقتدار هنر سنتی را فراهم کرد و منجر به ایجاد گروهی از هنرمندان می‌شود که خودشان را وقف خلق آثار منحصر به فرد ایرانی و مدرن کردند.
قاجار پسین: حرکت به سوی دریافتگری
احتمالا می‌دانید که محمد غفاری با نام کمال‌الملک (1852–1940) مسیر نقاشی در ایران را تغییر داد. در سال 1911 مدرسه سنایی مستضرفه، اولین هنرستان هنرهای زیبای ایران را افتتاح کرد. او که فارغ‌التحصیل دارالفنون بود، در پاریس، فلورانس و رم تحصیل کرد و در آنجا وقت خود را به کپی‌برداری از آثار استادان قدیمی گذراند. تحت تأثیر او، نقاشی قاجار به سطح جدیدی از طبیعت‌گرایی پرداختند و برش‌هایی از زندگی روزمره که او در کنار پرتره‌های رسمی که به آنها سفارش داده شده بود را ثبت کردند.
اواخر قرن نوزدهم شاهد ظهور تابلوهای رنگ‌روغن در مقیاس بزرگ با موضوعات مذهبی بوده‌ایم. بسیاری از این بوم‌های قابل حمل به یاد زندگی امامان شیعه، به ویژه شهادت حسین (ع) در کربلا طراحی شده است. این نقاشی‌های یادبود نشان‌دهنده گسست از گذشته است، زیرا برای اولین بار نقاشی‌های مذهبی به طور عمومی به نمایش گذاشته و برای توده‌ها در نظر گرفته شد. بسیاری از آنها پس از تولید در قهوه‌خانه‌ها به نمایش درآمدند و از این رو به عنوان نقاشی قهوه‌خانه‌ای شناخته می‌شدند.
پادشاهی پهلوی
گفتیم که برای بررسی هنر نوگرا و معاصر ایران باید به دهه 40 و 50 خورشیدی سفر کنیم. در این بازه زمانی کالج هنرهای زیبا بود که تحت مدیریت آندره گدار روی هنر مدرن ما تاثیر زیادی گذاشت. فارغ‌التحصیلان این مدرسه به شیوه‌ای کاملا متفاوت هنر را آموزش دیده و به عنوان مبتکران (نه نسخه‌نویسان) تشویق می‌شدند. البته بازگشت تحصیل کردگان غربی به کشور را هم نمی‌توان نادیده گرفت.
بازگشت تحصیل‌کردگان از غرب: آغاز هنر نوگرا
به گفته مریم اختیار و ماریکا سردار در مقاله «هنر مدرن و معاصر در ایران»، در این بازه زمانی پای ایران به صحنه هنر بین‌المللی باز شد، زیرا دانشجویانی که از کشورهایی همچون فرانسه بازگشته بودند، سعی کردند با برگزاری نمایشگاه و یا گالری‌ها امکان عرضه آثار هنری را بیشتر کنند. سال 1356 موزه هنرهای معاصر تهران افتتاح شد و مجموعه مهمی از هنرمندان غربی و ایرانی را در خود جای داده است. در این سال‌ها، سید محمد احسایی (متولد 1939) با انتزاع حروف و آزمودن تکنیک‌های نقاشی مدرن، سبک‌های خوشنویسی را که هنرمندان سقاخانه آغاز کرده بودند، ادامه داد.
انواع هنر نوگرا
با توجه به نکات گفته شده، به یان نکته می‌رسیم که هنر نوگرا یک جریان هنری است که در قرن بیستم شکل گرفته است و برخلاف هنرهای سنتی، از قوانین و قواعد خود پرداخته پیروی می‌کند تا با تجدید نظر در مفاهیم هنری و استفاده از روش‌های جدید، مفاهیم فلسفی تازه‌ای را ارائه کند.
اکسپرسیونیسم
این جریان هنری بر تجسم و ابراز احساسات و افکار شخصی هنرمندان تمرکز دارد. هنرمندان اکسپرسیونیستی با استفاده از رنگ‌های زنده، خطوط پر حرکت و فرم‌های غیرمعمول، تلاش می‌کنند تا احساساتی نظیر خشم، شادی، ترس و اندوه را به تصویر بکشند. هانیبال الخاص (هنرمند آشوری ایرانی‌تبار) جزو اولین کسانی است که در این سبک کار کرده است.
سوررئالیسم
این جریان هنر نوگرا و معاصر ایران هم بر ترکیب عناصر واقعیت و خیال تمرکز دارد. هنرمندان سوررئالیستی تلاش می‌کنند تا بر اساس قوانین منطقی، تصاویر واقعی را با ترکیب غیرمنتظره و خیالی، به شکلی غم‌انگیز و رمزآمیز به تصویر بکشند. بهمن محصص یکی از کسانی است که در این زمینه آثار شاخصی دارد.
مینیمالیسم
این جریان هنری هم بر سادگی، کم نمایی و کاهش تعاملات زیاد در آثار تمرکز دارد. هنرمندان مینیمالیستی می‌خواهند با استفاده از عناصر ساده مانند خطوط راست، شکل‌های هندسی، آثاری ساده و معنی‌دار را ایجاد کنند. این هنرمندان از جزئیات و تزیینات زیاد خودداری می‌کنند و بر سادگی آثار خود متمرکز هستند.
دوران پسا انقلاب
پس از انقلاب شاهد ظهور هنر متعهد هستیم. به این معنی که انقلاب فرهنگی باعث الهام گرفتن از سبک‌های غربی مورد مذمت باشد و هنرمندان به سمت سنت هنر ایرانی و هنر اسلامی گرایش پیدا کردند.
هنر انقلابی و جنگ
هنر این دوره تحت سلطه جنگ ایران با عراق (1980-1988) و واکنش بسیاری از هنرمندان به وحشت آن دوران را به نمایش می‌گذارد. صادق تیرافکن (1965-2013) در این بازه زمانی مجموعه‌ای از عکس‌های مفهومی خود را به یاد بسیاری از دوستانی که در جنگ جان باختند، ارائه کرده است. این جنگ همچنین باعث پیشرفت خاصی در هنرهای گرافیک شد، زیرا پوسترهای قوی و مفهومی برای جلب حمایت ملی و یادآوری جان باختگان طراحی شدند.
دوران اصلاحات و پس از آن
پس از ریاست جمهوری آقای خاتمی، اوضاع هنر نوگرا در ایران بهتر شد و هنرمندانی که در این عرصه فعالیت داشتند، مسیر خود را دوباره از سر گرفتند. در اصل می‌توان گفت دهه 80 دوره بازگشت هنر نوگرا و معاصر ایران به نمایشگاه‌ها و گالری‌های هنری بود.
در این بازه زمانی هنرمندان جوان در نمایشگاه‌های بین‌المللی حضور پیدا کردند و با همکاری علیرضا سمیع آذر و با تأثیر از اندیشه «گفتگوی تمدن‌های» آقای خاتمی، نخستین نمایشگاه هنر نوگرا در ایران برگزار شد. این نمایشگاه با عنوان «نسیمی از باغ ایرانی: هنر جدید از ایران» توانست توجه منتقدان هنری و حتی سیاستمدارانی مانند کاندولیزا رایس را به خود جلب کند. بعد از آن، تعداد زیادی نمایشگاه هنری دیگر نیز برگزار شد که مهم‌ترین آنها نمایشگاه جامع انجمن آسیا از هنر نوگرای پیش از انقلاب ایران در سال 2013 بود.
دیوارنگاری و هنر خیابانی
این سبک هنری هم ریشه در دوران انقلاب و جنگ دارد. به گفته هلیا دارابی در مقاله «به نام امید: هنر گرافیتی در ایران»، در آن بازه زمانی گروهی از هنرمندان معاصر جذب دیوارهای شهری شدند تا از آن به عنوان رسانه‌ای برای انتقال پیام و موضع‌گیری استفاده کنند. این هنرمندان جوان با انگیزه باورهای سوسیالیستی و با الهام از نقاشی دیواری مکزیکی، عمدتا شاگردان هانیبال الخاص در دانشکده هنرهای زیبای دانشگاه تهران بودند که با بداهه‌پردازی، نقاشی روی دیوارهای تهران را شروع کرده و نمایشگاه‌هایی خیابانی را راه‌اندازی کردند.
اما امروزه با توجه به شتاب اقتصاد نئولیبرال در ایران، اکثر سطوح عمومی به تبلیغات تجاری اختصاص دارد. اگرچه مکان‌های استراتژیک با مناظر دیدنی همچنان بیانگر گفتمان بصری رسمی هستند، جدای از تصاویر تبلیغاتی، بیشتر دیوارها و سطوح شهری تهران (و دیگر شهرها) در قالب برنامه زیباسازی شهرداری با تابلوها و مجسمه‌های سفارشی و رسمی تزیین شده‌اند.
هنر اجرا و چیدمان
هنر چیدمان و اجرا در ایران از دهه 1350 شروع شد. اما پس از انقلاب، توسط هنرمندان جوانی مانند شاهرخ غیاثی، ساسان نصیری و فرید جهانگیر ادامه پیدا کرد. در ضمن، هنرمندانی مانند عباس کیارستمی نیز آثار معروفی را در زمینه هنر نوگرا و معاصر ایران به نمایش گذاشتند. هنر پرفورمنس نیز (که قبلا با شبیه‌خوانی و معرکه‌گیری در ایران انجام می‌شد) مورد توجه هنرمندان قرار گرفت و پروژه‌هایی مانند هنر در روستا برای مخاطبان غیرحرفه‌ای در ایران طراحی شدند.
کلام آخر
در این فرصت سعی کردیم شما را با هنر نوگرای ایران آشنا کنیم. همان‌طور که ملاحظه کردید، این سبک هنری در بازه زمانی انقلاب و دوران جنگ رو به افول بود، اما پس از طی این دوران، هنرمندان توانستند جایگاه خود را دوباره به دست آورند. این سبک هنری که در دهه‌های 40 و 50 متولد شد، هنوز هم توسط هنرمندان ایرانی در حال پیگیری است. جالب است بدانید که هنر نوگرای ایران، هرچند ریشه در تحولات معاصر دارد، اما در تحلیل‌های گسترده‌تر تاریخ هنر، در کنار جریان‌هایی همچون هنر بیزانس، هنر اسلامی و هنر رنسانس بررسی می‌شود تا بهتر بتوان جایگاه جهانی و تأثیرات متقابل این سبک‌ها را درک کرد.
