هنر بیزانس در واقع شیوه معماری، نقاشی و موزاییک‌کاری مخصوص امپراتوری بیزانس است. عصر بیزانسی از قرن چهارم میلادی در بیزانس یا روم شرقی با پایتختی قسطنطنیه شروع شد و تا قرن پانزدهم میلادی در بسیاری از کشورها رایج شد؛ اما در کشورهایی مانند سوریه، یونان و روسیه همچنان متداول باقی ماند. هنر بیزانسی نامی است که سازه‌های هنری در زمان امپراتوری بیزانس یا روم شرقی و همچنین ملت‌هایی که دیدگاه فرهنگی این هنر را از مهد آن دریافت کردند، تحت تأثیر خود قرار داد. در تاریخ هنر، این سبک به‌عنوان یکی از جریان‌های مهم شناخته می‌شود که تا زمان سقوط قسطنطنیه به دست سلطان محمد فاتح در سال ۱۴۵۳، به کشورها و کلیساهای ارتدوکس در شرق اروپا و بعضی کشورهای مسلمان در قسمت شرقی مدیترانه منتقل شد. در جمهوری هنر، تلاش می‌کنیم زوایای کمترشناخته‌شده این سبک تأثیرگذار را بررسی و تحلیل کنیم تا شناخت دقیق‌تری از پیوندهای تاریخی و هنری آن داشته باشیم.
تاریخچه و دوره‌های مختلف هنر بیزانس
هنر بیزانسی دوره بسیار مهمی در تاریخ هنر غرب بود. این هنر با ظهور مسیحیت در اروپا ارتباط بسیاری دارد و بسیاری از کلیساهای حوزه مدیترانه از این هنر در دیوار نماهای خود برای زینت بخشیدن و زیباتر شدن فضا کمک می‌گیرند و این هنر را به‌وسیله استفاده زیاد از موزاییک‌های پرزرق‌وبرق و استفاده بی‌اندازه از طلا در آن می‌شناسند.
هنر بیزانس بعد از اینکه در امپراتوری روم باستان، امپراتور کنستانتین اول آیین مسیحیت را به رسمیت شناخت، (دوره حکومت از 272 تا 337 میلادی) پدید آمد. این امپراتور در سال 330 میلادی پایتخت امپراتوری خود را از رم به بیزانس تغییر داد و این شهر از آن پس به افتخار این پادشاه کنستانتین یا قسطنطنیه (استانبول کنونی) نام گرفت. بعد از آن هنرمندان و معماران رومی به این شهر مهاجرت کردند تا با استفاده از هنر کاشی کاری به سبک روم باستان کلیساها را در این شهر تزیین نمایند. صدها سال طول کشید تا این سبک به‌خصوص شکل خودش را پیدا کند و پس از صدها سال این هنر جدید در سرتاسر ترکیه، ایتالیا و اسپانیا رواج پیدا کرد. عصربیزانسی تا قرن پانزدهم میلادی و تا زمانی که قسطنطنیه در سال 1453 زیر سلطه امپراتور عثمانی رفت، ادامه یافت. این سبک تا صدها سال بعد الهام‌بخش هنرمندان زیادی از جمله ال گرکو بود و اثر مهم و زیادی بر تاریخ هنر غرب داشت. اثرات این هنر تا به امروز در ایاصوفیه و مناطقی از ایتالیا قابل مشاهده است.
هنر معماری بیزانس
در ادامه به هنر معماری بیزانس به تفصیل خواهیم پرداخت. با ما تا پایان این مطلب همراه باشید.
انواع و شیوه‌های ساختمان‌های بیزانسی
شکل ساختمان‌های اصلی در دوره هنر بیزانس، مربع‌شکل هستند و یک پلان مرکزی را در برمی‌گیرند. ساختمان‌ها را در این سبک به‌جای پیروی از صلیب لاتین کلیساهای گوتیک، بر اساس صلیب یونانی می‌ساختند. کلیساهای ابتدایی در هنر بیزانس عموما گنبد مرکزی اصلی و بلند داشتند که روی ستون‌های نیمه‌گنبدی شکل قرار می‌گرفتند. معماران در این سبک به ستون‌بندی کلاسیک علاقه نداشتند؛ ولی ستون‌های زیرطاقی و طرح‌های خاورمیانه‌ای را ترجیح می‌دادند و طرح‌های بی‌قاعده‌تری داشتند. در این دوره به نمای داخلی ساختمان بیشتر از نمای خارجی آنها پرداخته می‌شد. پنجره‌های بزرگ برای نورگیری بیشتر در این سبک رایج شد.
روایتگری به‌وسیله استفاده از موزاییک برای نمای داخلی ساختمان‌ها در این دوره هنر بیزانسی رایج بود. در همه بناها مرکز گنبد کلیساها را برای به‌تصویرکشیدن حضرت عیسی کنار می‌گذاشتند. همچنین برجسته‌ترین ویژگی معماری در این دوره، باسیلیکا (کلیسای بزرگ صلیب‌شکل) و گنبد است که باتوجه‌به اختراعات جدید، ابعاد بزرگ‌تری داشتند.
نمونه‌های مشهور معماری بیزانسی مانند کلیسای حکیمه سوفیا
امروزه با اینکه بناهای مهم در زمان قدیم در قسطنطنیه خراب شده‌اند یا تحت‌تاثیر تغییرات فراوان قرار گرفته‌اند؛ اما نمونه‌هایی از این هنر و معماری که نشان‌دهنده شکوه و جلال امپراتوری روم است، هنوز در سراسر دنیا قابل‌مشاهده است. موارد زیر از مهم‌ترین بناهای هنر بیزانس به شمار می‌آیند
1. باسیلیکای سان ویتاله، ایتالیا
باسیلیکای سان ویتاله که ساخت آن در شهر راونا به دست اوستروگوت‌ها ساخته شده است. نمای داخل این بنا با موزاییک‌های زیبایی تزیین شده‌اند و جزو بهترین نمونه‌های هنر بیزانس در خارج از قسطنطنیه به‌حساب می‌آیند و به‌خوبی از این بنا مراقبت شده است.
2. موزه ایاصوفیه در استانبول
موزه ایاصوفیه معروف‌ترین و زیباترین کلیسا در هنر بیزانسی به‌حساب می‌آید که بعد از اتمام بنا بزرگ‌ترین و برجسته‌ترین کلیسای دنیا به شمار می‌رفت و این عنوان تا فتح پایتخت بیزانس به دست پادشاه عثمانی به این کلیسا تعلق داشت؛ ولی بعد از آن این کلیسا به مسجد تبدیل شد و تصویرهای قدیسان که روی موزاییکها نقش بسته بود نابود شد یا روی این نقوش پوشانده شد. این بنا از سال ۱۹۳۵ به‌عنوان موزه برای عموم قابل بازدید است.
3. باسیلیکای سنت آپولیناره نوو در ایتالیا
باسیلیکا سنت آپولیناره نوو (Basilica di Sant’Apollinare Nuovo) در شهر راونا و به دست پادشاه اوستروگوت‌ها یعنی «تئودوریک بزرگ» ساخته شد. این باسیلیکا، ترکیبی از هنر بیزانس و مسیحیت اولیه است و موزاییک‌های خاص و متنوعی را از زمان آغاز بیزانس در بردارد.
4. هیپودروم قسطنطنیه در ترکیه
هیپودروم قسطنطنیه (Hippodrome of Constantinople) اوایل ساخت به‌عنوان محلی برای برگزاری مسابقات ارابه‌رانی و محلی برای شکل‌گیری جنبش‌های اجتماعی و سیاسی بود. امروزه این مکان با نام «میدان سلطان احمد» شناخته می‌شود و بخش زیادی از آن نابود شده است؛ اما مجسمه‌ها، اُبلیسک‌ها و موارد دکوری به‌خوبی حفظ شده‌اند.
5. ایاایرینی در ترکیه
ایا ایرینی از جمله اولین کلیساهایی بود که در پایتخت امپراطوری از هنر بیزانس در ساخت آن بهره گرفته شده است. دستور ساخت این بنا توسط امپراتور کنستانتین داده شده است. اکثر بخش‌های این بنا را که امروزه در شهر استانبول می‌بینید، به قرن ۸ میلادی برمی‌گردد. ایاایرینی امروزه به موزه تبدیل شده و بعضی‌اوقات برای برگزاری رویدادهای موسیقی به کار می‌رود.
6. هوسیوس لوکاس در یونان
هوسیوس لوکاس (Hosios Loukas)، صومعه‌ای در شهر یونانی دیستومو (Distomo) است و ساخت آن به قرن ۱۰ میلادی برمی‌گردد. این بنا یکی از مهم‌ترین نمونه‌های به‌کارگیری هنر بیزانسی است که به «دوره دوم عصر طلایی» آن تعلق دارد که نام «بیزانس میانه» برای آن به کار می‌رود. این صومعه با جلوه زیبای خود مثل به کاربرد رفتن موزاییکها، وجود نقاشی‌های دیواری و آثار مرمر شناخته می‌شود.
7. صومعه دفنی در یونان
این صومعه در یونان اثری به‌جامانده از دوره بیزانس میانه به‌حساب می‌آید و پلان آن به شکل «صلیب در مربع» است. این بنای به‌جامانده از هنر بیزانس در قرن ۱۱ میلادی ساخته شده است و در حال حاضر در حال بازسازی است.
8. قلعه آنگلو کاسترو در یونان
قلعه آنگلو کاسترو یا به‌عبارت‌دیگر آنجلو کاسترو Angelokastro در بالای تپه‌ای با ارتفاع ۳۰۴ متر و در جزیره کورفو (Corfu)در یونان ساخته شده است. این بنا یکی از معروف‌ترین قلعه‌های نظامی در دریای یونان به شمار می‌رود و نقش مهمی در دفاع از جزیره داشت. تاریخ تأسیس این بنا در قرن ۱۳ میلادی تخمین زده می‌شود.
9. کلیسای سنت کاترین در یونان
کلیسای سنت کاترین (St. Catherine Church) در یک محله قدیمی و در شهر تسالونیکی ساخته شده است و احتمالا متعلق به دوره سلسله پالایولوگی (Palaiologos) است. حاکمان عثمانی، این کلیسا را بلافاصله مثل کلیسای ایاصوفیه به مسجد تبدیل نکردند؛ اما سرانجام مانند بسیاری دیگر از کلیساهای بیزانسی کاربری آن به مسجد تغییر پیدا کرد.
10. حمام بیزانسی در یونان
حمام بیزانسی (Byzantine Bath) در تسالونیکی واقع است و یکی از شاهکارهای هنر بیزانس است که در اواخر قرن ۱۳ میلادی بنا شده است.
هنر نقاشی بیزانس
هنر بیزانس در نقاشی نیز کاربرد گسترده‌ای داشته است که در بررسی ویژگی‌های آن خواهیم پرداخت.
انواع و شیوه‌های نقاشی بیزانسی مانند موزاییک و آیکون
معماري اصلی‌ترین هنر بین هنرمندان بيزانسي بود؛ اما در داخل و بیرون این بناها چندين هنر ديگر نیز وجود دارد. عاج‌كاري در ميان هنرمندان بيزانسي بسیار محبوبیت داشت؛ هنرمندان بيزانسي عاج را در تصويرها، جلد کتاب‌ها ، جعبه‌‌هاي عطر، پیکرچه‌ها، اشياي خاتم‌کاری و ده‌ها تزيينات ديگر استفاده می‌کردند.
در نقاشي بيزانسي از روش‌های رایج رنگ‌آمیزی یونان بهره می‌گرفتند و با رنگ‌های ژلاتيني و سفيده تخم‌مرغی روی تابلوها يا گچ نقش‌ها را اجرا می‌کردند. نقاشان در هنر بیزانس مسافت و عمق را در نقوش خود به زیبایی به تصویر می‌کشید. در هنر بیزانسی كار پرتره فراوان بود؛ اما امروزه تعداد کمی از آنها به‌جامانده است. نقاشی‌های کشیده شده روی دیوار در آن دوره شامل انسان‌هایی با دست‌های بی‌قواره، اندام‌های كوتاه، چهره‌هاي زرد و زلف‌های آراسته عجیب‌وغریب بود. نقاش بيزانسي به دوام هنر بسیار توجه داشت و چون موزاییک‌سازی این نیاز را به شکل درستی برطرف می‌کرد، بسیار از این سبک استفاده می‌شد.
هنرهای دیگر بیزانس
هنر بیزانسی در شاخه‌های دیگر هنری نیز جلوه‌گری کرده است که شامل موارد زیر خواهد بود:
انواع و شیوه‌های هنر دیگر بیزانسی
هنر بیزانسی در موارد زیر نیز کاربرد داشته است:
- سفالگری
- جواهرسازی
- نساجی
- کتاب‌آرایی
در هنر بیزانسی به شکل عمیقی ریزه‌کاری‌ها اجرا می‌شد. در آن زمان کتاب‌ها همانند اشیا قیمتی ارزشمند بود و شاهكارهاي باقيمانده از هنرمندان اين دوران نقوش ديواري يا تابلوها نيستند. بلكه مينياتورهايی هستند که با آن کتاب‌های عصر بیزانس به معني واقعي كلمه «تذهيب» می‌شدند.
در گذشته سفال و سرامیک برای تزیین معابد، آرامگاه‌ها، کلیساها و شهرها استفاده می‌شد. مقبره «ملکه سبا» در شهر اور (Aure) واقع شده است و با استفاده از سفالینه‌ها و سرامیک به همراه طلا و صدف تزیین شده است. این نوع سفال‌ها و سرامیک تزیینی در سطح مجسمه‌ها و جواهرسازی با تکه‌هایی از طلا نقره ساخته می‌شده است.
با اینکه هنر بیزانس، هنری دینی و مربوط به مسیحیت بود؛ فلز کاری، زرگری، جواهرسازی، میناکاری، تذهیب، پارچه‌بافی و عاج‌کاری را نیز گسترش و توسعه داد؛ اما این‌گونه آثار در برابر نقاشی و تمثال‌های مسیح و قدیسان هنرهایی ناچیز به‌حساب می‌آیند.
نمونه‌های مشهور هنرهای دیگر بیزانسی
برخی دیگر از نمونه‌های هنرهای بیزانسی عبارت‌اند از:
- ظرف‌های سفالی
- تاج‌های طلایی
- پارچه‌های ابریشمی
- کتاب‌های دست‌نویس
هنر بیزانس دو تحول عمده در پوشاک ایجاد کرد که یکی از این تحولات به فرایند تولید ابریشم توسط دوراهی در عهد ژوستینین منجر شد. پوشاک عصر بیزانسی تاثیر گرفته از پوشاک یونان و رم باستان بود و به دلیل گسترش آیین مسیحیت لباس‌ها پوشیده و شمایل مذهبی به خود گرفت.
تاثیر هنرهای دیگر بیزانسی بر سایر فرهنگ‌ها و مناطق
معماری در هنر بیزانس توانست، قسمت‌های مختلف سبک‌های معماری یونانی، رومی، غربی و خاورمیانه‌ای را با یکدیگر تلفیق کرده و معماری ارتودکس را به‌شدت تحت تاثیر خود قرار دهد.
نتیجه‌گیری
عصر بیزانس از زمان کنستانتین شروع شد. بعد از مرگ کنستانتین، به‌خاطر به‌وجودآمدن اختلاف بر سر رهبری آیین مسیحیت، امپراطوری روم به دو شاخه روم شرقی (بیزانس) و روم غربی تقسیم شد و باعث شد که دین مسیحیت به دو شاخه کلیسای شرقی در بیزانس (ارتدوکس) و کلیسای غربی (کاتولیک) تقسیم شود. هنر بیزانس تا سده پانزدهم میلادی ادامه پیدا کرد و حتی در روسیه تا سده هفدهم میلادی دوام آورد. این سبک هنری از کنار هم قرار گرفتن آخرین مرحله تحول در هنر یونان با هنر مشرق‌زمین به وجود آمد و تأثیر زیادی بر دیگر جریان‌های مهم تاریخ هنر داشت. جالب است که در بررسی‌های تطبیقی، پژوهشگران نقاط مشترک و تفاوت‌های هنر بیزانس را با جریان‌هایی همچون هنر اسلامی، هنر رنسانس و حتی هنر نوگرا و معاصر ایران تحلیل می‌کنند تا نقش تبادلات فرهنگی و تأثیرات متقابل بین شرق و غرب را بهتر درک کنند.
